Αφιέρωμα στο ρεμπέτικο τραγούδι !

Η ιστορία της λέξης “Ρεμπέτικο”
Όσοι έχουν αγαπήσει ή έχουν ασχοληθεί στοιχειωδώς με την ιστορία του ρεμπέτικου, εκνευρίζονται με τη τόσο ρηχή και επιφανειακή παρουσίαση αυτού του είδους τις τελευταίες δεκαετίες και όχι μόνο.Διαμορφώθηκε, εσφαλμένα, η εντύπωση ότι τα τρίχορδα μπουζούκια “γεννήθηκαν” και “δημιούργησαν” στους τεκέδες, ενώ τρίχορδα (πανδουρίδες / μπουζούκια) βρίσκουμε στην Ταναγραία 3ος αιων. π.Χ, σε ψηφιδωτά της Πόλης (5ος αιώνας π.Χ), στο Άγιο Όρος (μονή Κουτλουμουσίου, μονή Γρηγορίου) σε μικρογραφίες της Βενετίας (14ος αιώνας), στο στρατηγό Μακρυγιάννη και πολλούς άλλους. Για πολλούς σημερινούς, κατά προσέγγιση ρεμπετολάτρεις, είναι αδύνατον να διανοηθούν ότι η “γέννηση” του ρεμπέτικου, δε συνδυάζεται, κατά τη γέννηση του, με μπουζούκια και μπαγλάμαδες, με μαγκιά, με τεκέδες, με το περιθώριο. Αντίθετα, η λέξη ρεμπέτικο πρωτοπαρουσιάστηκε για να προσδιορίσει το αστικό εμπορικό τραγούδι στους πρωτοεμφανιζόμενους δίσκους γραμμοφώνου (Κωνσταντινούπολη αρχές 1910). Τούτη η λέξη δε ξεφύτρωσε μέσα από τους καφενέδες και το γλέντι των ανθρώπων της χαράς και του τραγουδιού, δε βγήκε ούτε καν από την περιφρόνηση και την υπεροψία των “καθώς πρέπει νοικοκυραίων”.

Η λέξη ρεμπέτικο, όσο και αν φαίνεται “πεζό” σχηματίστηκε από υπάλληλο δισκογραφικής εταιρείας, για να δηλώσει ένα νέο είδος “ελαφριάς / αστικής μουσικής και στιχουργίας”, που ουδεμία σχέση είχε με την μετέπειτα “μάγκικη” – “περιθωριακή” μετεξέλιξη του.

Και βέβαια καλύτερος “μύστης” στην ιστορία της λέξης “ρεμπέτικο δε θα μπορούσε να είναι άλλος από τον ερευνητή Πάνο Σαββόπουλο, ο οποίος περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια στο βιβλίο του περί της λέξεως “ρεμπέτικο” το ανάγνωσμα…και άλλα, εκδόσεις οδός Πανός, Αθήνα 2006. Το 24grammata.com επικοινώνησε με το συγγραφέα και με την άδεια του σας παρουσιάζουμε τα παρακάτω αποσπάσματα από το ανωτέρω βιβλίο:
“Για την καταγωγή πάντως της λέξης «ρεμπέτης» έχουν γραφτεί και προταθεί διάφορα λίαν ενδιαφέροντα, με ποικίλους αλλά πάντα ατεκμηρίωτους ισχυρισμούς και ερμηνείες, ενίοτε δε και με καλπάζουσα λεξικογραφική φαντασία.
1.Από την τούρκικη (υποτίθεται) λέξη «rebet», που (υποτίθεται) ότι σημαίνει παράνομος και εξεγερμένος. Όμως η λέξη «rebet» δεν απαντάται σε κανένα τούρκικο λεξικό, παλαιότερο ή σύγχρονο.
2.Από την αδέσποτη φράση «rebet asker» που χρησιμοποιείται στα ελληνικά, που είναι όμως αμάρτυρη στα τουρκικά.
3.Από την τούρκικη προφορά της λέξης «ρου-μπέιτ» που σημαίνει τετράστιχο, και άρα «ρεμπέτ» = τετραστιχουργός (στα αραβικά «ρουμπαγιάτ» σημαίνει «τετράστιχο»).
4.Από το τούρκικο «rabita» που σημαίνει δεσμός, αδελφική φιλία.
5.Από το αραβικό «rabit» που σημαίνει κάτι σαν «μποέμ».
6.Από τη σλάβικη λέξη «rebenoc» που σημαίνει παιδί, παλληκάρι. (Ένα σωρό, υποτίθεται σοβαροί, υιοθέτησαν άκριτα αυτήν την άποψη και πολύ μας… μελαγχόλησαν).
7.Από ένα μεσαιωνικό τρίχορδο όργανο με το όνομα «rebec» που παιζόταν στην Ευρώπη, το ηχείο του οποίου έμοιαζε με αυτό του μπουζουκιού μας (κι έτσι δια-«σώζεται» η ρεμπέτικη μουσική απ’ το να είναι ανατολική ή τούρκικη…).
8.Από τη λέξη «ρεμπέτα» που χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα στη Λέσβο, που έχει την έννοια του άσωτου και του γλεντοκόπου, και που για πρώτη φορά μπήκε στη λογοτεχνία το 1925 από τον Π. Μικρό («Μπαλάντα στο φεγγάρι»).
9.Από τη μανιάτικη λέξη «ρεμπεντεύου» που σημαίνει τον κινούμενο εκτός διατεταγμένου κοινωνικού χώρου.
10.Από το μεσαιωνικό ρήμα «ρέμπομαι» που σημαίνει περιφέρομαι άσκοπα, αλητεύω.

11.Από τη μεσαιωνική κυπριακή λέξη «ρεμπέτ» που σημαίνει πολλά, αλλά εντελώς άσχετα με το θέμα μας, όπως π.χ. τελωνειακός δασμός (Βλ. «Ασσίζες», νομικό κυπριακό κείμενο του 13ου αιώνα).

12.Από το αραβικό «ριμπάτ» που σημαίνει στρατιωτικός σταθμός.
13.Από το ενετικό «ρέμπελος» που σημαίνει επαναστάτης, αντάρτης.
14.Από τη νότα «re», που κουρντίζεται το μπουζούκι, και το «beat time» που σημαίνει ακομπανιάρω. Έτσι έγινε το «rebeat» = ρεμπέτης και… πιάσ’το αυγό και κούρευ’το!
15.Από τη βρισιά «ρεμπεσκές» που χαρακτηρίζει ένα άτομο ανίκανο, άχρηστο και παράσιτο, που βγαίνει απ’ το ιταλικό «ribassare» και που σημαίνει ξεπέφτω, φτηναίνω.
Αυτά έχουν γραφτεί, εν ολίγοις, για την προέλευση της λέξης «ρεμπέτης» και το πώς κρατήθηκα εγώ, που δεν διαθέτω «ακαδημαϊκήν αυτοσυγκράτησιν και ευκαμψίαν», για να μην κάνω σχόλια σχετικώς, μόνο ένας διάολος το ξέρει. Σημειωτέον ότι η λέξη «rebet» απαντάται σε αρκετές μεσογειακές και ανατολικές γλώσσες, με μεγάλη ποικιλία περιεχομένου αλλά εντελώς άσχετου με το νόημα της ελληνικής λέξης «ρεμπέτης/ρεμπέτικο», τόσο στην παλαιότερη (αρχική) όσο και στη σύγχρονη σημασία της. Έτσι αντιπαρέρχομαι όλες αυτές τις περιπτώσεις.
Πάντως αν υποθέσουμε – λέω… αν – ότι ανατίθεται σε ένα μαθητή στο σχολειό του μια εργασία για τα ρεμπέτικα, και θελήσει αυτός να ξεκινήσει από την ίδια τη λέξη σκαλίζοντας τα λεξικά μιας βιβλιοθήκης, είναι σίγουρο ότι θα «πνιγεί» ο καημένος. Και ποιον να ρωτήσει άλλωστε; Το δάσκαλό του και… κύριό του; Ή τον… εξομολόγο του;
Η πρώτη εμφάνιση της λέξης ρεμπέτικο στους δίσκους γραμμοφώνου

Η πρώτη εμφάνιση της λέξης «ρεμπέτικο» έγινε κάπου μεταξύ 1910 και 1913 στις ετικέτες δύο δίσκων γραμμοφώνου. Ο ένας εκδόθηκε μάλλον το 1912 στην Κωνσταντινούπολη από τη δισκογραφική εταιρεία «ORFEON RECORD», που ιδρύθηκε το 1910-11 από τα αδέρφια Herman & Julius Blumenthal, αρχικά εκπροσώπους της ODEON σε Αίγυπτο και Τουρκία… Ο άλλος ηχογραφήθηκε επίσης στην Πόλη, μάλλον το 1913, από τη γερμανική δισκογραφική εταιρεία “favorite record”… Στη μια πλευρά του δίσκου υπάρχει το γνωστό τραγούδι ‘Τικι τικι τακ” αγνώστου δημιουργού και αυτό, επίσης “ελαφράς” μουσικής και “αστικο-λαϊκού” περιεχομένου στίχων και με ερμηνευτή τον Γιάγκο Ψαμαθιανό. Κάτω από τον τίτλο υπάρχει η ένδειξη “ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ” αυτή τη φορά μόνο στα ελληνικά.

Η πρώτη έντυπη αναφορά της λέξης “Ρεμπέτικο” σε περιοδικό
Τη λέξη «ρεμπέτικο» συναντάμε για πρώτη φορά σε έντυπο το Μάιο του 1917 στο περιοδικό ΣΦΙΓΞ που εκδιδόταν στο Κάιρο. Χρησιμοποιήθηκε για να χαρακτηριστούν δύο ερασιτεχνικά, ως φαίνεται, τραγούδια (που μάλλον ήταν μόνο στιχάκια, άνευ μουσικής) κάποιων συνεργατών, ενδεχομένως συνδρομητών ή και φίλων του περιοδικού. Επειδή δε οι εταιρείες «ORFEON RECORD» και «FAVORITE RECORD» που εξέδωσαν τους πρώτους δίσκους με την ένδειξη «ρεμπέτικο» ηχογραφούσαν και στο Κάιρο (και έχουμε πλούσια δισκογραφία σχετικώς και μάλιστα με παραπλήσιους αριθμούς στις ετικέτες των δίσκων), προφανώς έστελναν και εκεί (στο Κάιρο) όλη την ελληνική παραγωγή τους, είτε ήταν ηχογραφημένη στην Πόλη είτε στη Σμύρνη είτε αλλού. Σημειωτέον ότι οι αδελφοί Blumenthal, πριν δημιουργήσουν την «ORFEON RECORD» που εξέδωσε την «ΑΠΟΝΙΑ», ήταν αντιπρόσωποι της «ODEON» στην Τουρκία και την Αίγυπτο. Μ’ αυτόν τον τρόπο λοιπόν η «καινούργια» λέξη («ρεμπέτικο») έγινε γνωστή στους Έλληνες του Καΐρου, οπότε άρχισε και η χρησιμοποίησή της και η εμφάνισή της στο περιοδικό ΣΦΙΓΞ.
Συμπέρασμα

Η λέξη «ρεμπέτικο», με αρχαιοελληνική ρίζα, επινοήθηκε από τις δισκογραφικές εταιρείες στις αρχές του περασμένου αιώνα για να χαρακτηρίσει και να διαφημίσει μερικά «ανέμελα», «γλεντζέδικα» και ίσως κάπως «τολμηρά» για κάποιους τραγούδια, που όμως δεν είχαν καμία απολύτως σχέση με αυτό που εννοούμε (εννοούμε;) σήμερα «ρεμπέτικο». Η λέξη διαδόθηκε από τους σχετικούς καταλόγους τραγουδιών των εταιρειών δίσκων, από τα ανάλογα μουσικά φυλλάδια και περιοδικά, αλλά και από τις εφημερίδες. Αφήστε που ήταν ανάγκη να χαρακτηριστεί ευπρεπώς το νέο «επαναστατικό» είδος τραγουδιού που εισήγαγε η πειραιώτικη παρεά (Μάρκος, Μπάτης, Δελιάς κ.λπ.), καθώς και αυτοί οι ίδιοι οι δημιουργοί του. Οι ρεμπέτες δημιουργοί χρησιμοποίησαν τη λέξη «ρεμπέτικο» στα τραγούδια τους λίγες φορές και μάλλον «αναγκαστικά», μετά την «επανάστασή» της «Τετράδος» το 1934, αλλά ποτέ σε «πονηρά» τραγούδια. Η λέξη έγινε ευρείας καθημερινής χρήσεως στο λόγο και τη γραφή μετά το 1949, με τη γνωστή και σημαντική, αλλά ταυτόχρονα μερικώς αυθαίρετη και με λάθη σε κάποια σημεία, διάλεξη του Μάνου Χατζιδάκι για τα ρεμπέτικα, αλλά και μετά το δημιουργικό, οπωσδήποτε, σάλο που ξεσήκωσε. Για το μέσο Έλληνα σήμερα (και οποιαδήποτε παιδείας, έτσι;), η λέξη «ρεμπέτικο», δυστυχώς προκαλεί μόνο σύγχυση. Στην ουσία η λέξη «ρεμπέτικο» δε σημαίνει τίποτε. Βέβαια ορίζει κάποια «λαϊκά τραγούδια» γενικά και αόριστα αλλά όχι ειδικά και συγκεκριμένα. Τα ίδια και με τη λέξη «ρεμπέτης». Η μόνη παράγωγη λέξη που φαίνεται να σημαίνει κάτι χειροπιαστό στις μέρες μας, είναι η λέξη «ρεμπετάδικο», άσχετα αν στους ονομαζόμενους έτσι χώρους ακούγονται και… έντεχνα άσματα! Ας είναι. Κι αν κάποιος «ψυλλιασμένος», ύστερ’ απ’ όλα τούτα που διάβασε, ανοίξει κάνα «τρέχον» λεξικό (ακόμα κι απ’ τα ονομαζόμενα πολύ σοβαρά, τι νομίσατε;) και ψάξει το λήμμα «ρεμπέτικο», θα σπάσει μεγάλη πλάκα. Για τέτοια ασχετοσύνη, σύγχυση, προχειρότητα και αδιαφορία μιλάμε, καρντάσια μου!”Πάνος Σαββόπουλος, περί της λέξεως “ρεμπέτικο” το ανάγνωσμα…και άλλα, εκδόσεις οδός Πανός, Αθήνα 2006.

Πάνος Σαββόπουλος,  περί της λέξεως “ρεμπέτικο” το ανάγνωσμα…και άλλα, εκδόσεις οδός Πανός, Αθήνα 2006 κλικ εδώ.
για τη γλώσσα του ρεμπέτικου δες και εδώ